Erich Maria Remarque’nin ‘Batı Cephesinde Yeni Bir Şey Yok’ romanında çarpıcı bir hastane sahnesi vardır. Savaşı on dokuz yaşındaki genç Paul’un anlatımlarından dinleriz: “Mezarlık bir viraneye dönmüş. Tabut ve cesetler ortalığa saçılmış. Bu ölüler ikinci defa öldürüldüler bu gece ama mezardan püskürtülen cesetlerin her biri bizden birine siper olup canımızı kurtardı.”(1)
Savaşın gerçek yüzüne dair buna emsal çarpıcı çok az anlatım vardır. Gerçekten ölülerin bile öldüğünün anlatıldığı bir pasajdır bu. Kitap insanın tabiatla, insanın kendiyle, insanın hayatla bağlantısını odağına aldığı kadar, insanoğlunun ne kadar yıkıcı, hayatta kalma gayretinin de ne kadar güçlü olduğunu anlatır. Tolstoy’un ‘Savaş ve Barış’ı, Ernst Junger’in ‘Çelik Fırtınalarında’sı, Ernest Hemingway’in ‘Çanlar Kimin İçin Çalıyor’u ve savaşı anlatan daha pek çok roman bu listeye eklenebilir. Hepsinin ortak noktası aşağı üst benzeridir: Savaş insanlık için vahim bir yıkımdır. Bu kitapların neredeyse hepsinde ya İlah anlatıcı ya da karakterin gözünden okura aktarılanlar vardır. Hiçbirinde savaşa katılan kişinin zihin girdaplarında neler olduğunu, içini kasıp kavuran cehennemde nelerin yaşandığına dair bir anlatı yoktur. Yalnızca gösterilenin dehşeti vardır. Okur olarak romanın karakterinin gördüklerini görür, düşündüklerini düşünür, hissettiklerini hisseder, burnunun ucuna konan bir sineği tıpkı onun üzere kovarız. Mesela üstteki pasajı okuyan pek çok okur bir askerin gördüklerini görür sırf, ancak birebir askerin zihninin nasıl bir yıkıma uğradığını bilmez. Meğer savaşın gerçekliği bu kelamı söyleyen askerin gördüklerinin yanında, birebir vakitte aklından geçirdikleridir de.
Remarque tıpkı öteki savaş romanlarında olduğu üzere bir askerin aklının nasıl bir yıkıma uğradığını anlatmaz. ‘Batı Cephesinde Yeni Bir şey Yok’un karakteri Paul’un zihni yıkıma uğrasaydı, sanki bize ne anlatırdı?
Antonio Lobo Antunes bu soruyu sormuş olmalı ki, bir karşılık bulmak için ‘Dünyanın Sonundaki Yer’ isminde, hayatta kalmak isteyen bir askerin kıssasını muharrir. Kitabın konusu, Portekiz’in sömürgesi Angola’da ayrılıkçı militanlar ile girişilen sömürge savaşına katılan bir askerin tanıklığı ve daha çok paramparça zihninden geçirdikleridir. Ama askerin gördükleri üstte ismi geçen romanlardaki üzere sıradan bir tanıklık değildir, kitapta anlatılanlar daha çok paramparça bir bellek, ruhsal travmalar, kişilik bölünmesi, kuşkucu yaklaşma, korkma, unutma, dağınık hatırlama, hatırlayamama ve en çok da hayatta kalma uğraşıdır. “Ortak isteğimiz ölmemekti, görüyorsun, bizi birleştiren tek bağ buydu, ben ölmek istemiyorum, sen ölmek istemiyorsun, o ölmek istemiyor, biz ölmek istemiyoruz, siz ölmek istemiyorsunuz, onlar ölmek istemiyorlar…”(2) Bu kelamlar sadece bir askerin hayatta kalmak için söyledikleri değildir, birebir vakitte Salazar faşizmine karşı hayatta kalmak isteyen Portekizlilerin ortak duygusudur.
‘Dünyanın Sonundaki Yer’ bu açıdan özel bir metindir. Yapıt pek çok savaş romanıyla benzeri halde başlar: “Doktor ve kan, doktor ve kan, doktor ve kan diyordu radyo, sıhhat kulübesinin önünde askerler kollarını sıvamış kan vermek için bekliyorlardı, sedyelerde hareketsiz yaralıların gözleri kapalı, ağızlarının kenarından yavaşça nefes alıyorlardı, gece olunca yabanî köpekler tel örgünün etrafında havlıyordu. Hayvanları duyuyor musun, diye mırıldandı teğmen, sıcak nefesi kulağıma çarpıyordu; kibrit olmadığı için sigara art geriye yakılıyordu, Bize somut sonuçlar gösterin, diyordu albay ve bizim gösterecek sadece takma bacaklarımız, tabutlarımız, sarılık, sıtma, cesetler, harap olmuş araçlarımız vardı.”
Fakat roman tıpkı biçimde devam etmez, daima bir hayal görme, düş hali ve gerçeğe çarpıp dağılan sistemsiz niyetler vardır artık. “Çünkü biz gerçeğiz ve gerisi hiç var olmadı…” (3)
Dünyanın Sonundaki Yer, Antonio Lobo Antunes, Tercüman: Duru Örs, Monokl Yayınları, 2019. Bu pasaj tıpkı ‘Batı Cephesinde Yeni Bir Şey Yok’taki üzere savaşın nasıl göründüğünü, bir askerin izlenimlerini anlatır, ama metnin devamında aktarılanlar bunları katbekat aşar. Sonrasında bellek yitimi, unutuş ve hafızanın yine gerçeği keşfetmesidir. Kitabın bu karanlık anlatımına geçmeden evvel bir kesim da olsa Portekiz’in bu sömürge savaşının tarihine bakmakta yarar var. Portekiz’in sömürgesi Angola, yirminci yüzyılda Estado Novo (Portekizce’de: Yeni Devlet) yani öteki ismiyle “Salazar rejimi” ile yönetilmekteydi. António de Oliveira Salazar, Demokratik Birinci Cumhuriyet’e karşı 28 Mayıs 1926’da gerçekleştirdiği askerî müdahalenin akabinde idaresi ele geçirip kırk bir yıl süren faşist bir rejim kurar. Darbeden yıllar sonra Portekiz’in sömürgelerindeki savaş şiddetlenmeye başlar. Bunun üzerine 1951’de faşist idare Angola’nın statüsünü koloniden, Portekiz Eyaleti statüsüne yükseltir. Buna karşın Angola hükûmetinin birkaç üyesi hariç hepsi Portekizlidir ve aldıkları kararlar Avrupa’da kararlaştırılan siyasetlerin uygulanmasıyla sonludur sırf. 25 Nisan 1974’te en kanlı sömürge savaşları olur, savaş o kadar yıkıcı bir hal alır ki ülkede rejime karşı duyulan reaksiyon artmaya başlar. Orduda düşük rütbeli subaylarca başlatılan ve geniş halk takviyesini alan Karanfil İhtilal ile Salazar diktatörlüğü sona erer. Portekiz’in sömürge savaşı, Angola’nın 11 Kasım 1975’te bağımsızlığına kavuşmasıyla sona erer, geriye kentleri harap edilmiş bir enkaz kalır. “Malanje, iç savaşın büsbütün harabeye çevirdiği bir moloz yığını bugün. Bombaların gereksiz, saçma sapan şiddetiyle tanınmaz hale gelmiş toprak, dumanı tüten harabe konutlar, cesetler ve vefatla dolu bir yer.”(4)
Antunes’in romanı ‘Dünyanın Sonundaki Yer’, pek çok eleştirmen tarafından Portekiz’in Salazar devriyle geçen ve 1975 yılına kadar devam eden yirminci yüzyılın eleştirisi olarak kıymetlendirir. Eleştirmenler haksız değildir, zira 20 yüzyılın bilhassa ikinci yarısında dünyada yükselen faşizmden sonra edebiyat, “bellek” yaratmaya öncülük etmiş, kitleler için bir direniş kalesine dönüşmüştür. Bu açıdan o yıllarda edebiyatın siyaset ile yan yana düşünülen, diktatörlüklere direnen insanların çabasını temsil eden bir araca dönüştüğünü görüyoruz. Hakikaten romanın konusu ve toplumsal hassaslığı bu tenkitleri haklı çıkaracak kıymettedir. Romanının üstlendiği hedef, faşizmi edebiyat aracılığıyla teşhir etmektir. Bir muharririn misyonu de bu değil midir aslında?
Kitapta savaşa katılan bir askerin çocukluğundan gençliğine, gençlik devrinden evlilik yıllarına, çocuk sahibi olduğu vakitlerden eşiyle yaşadıklarına kadar pek çok şeyi husus edinir.
Romanın karakterini kâh bir çocuk olarak Lizbon sokaklarında, kâh ailesiyle kurduğu dikiş tutmaz ilişiklerin kıyısında, kâh Benfica futbol kadrosuna dair heyecanlı konuşmaların ortasında görürüz. Ailesine dair anımsadıkları haricinde hepsinde memnundur, bunun da nedeni aileyi Salazar faşizminden farklı değerlendirmemesidir. Antunes bu yaklaşımında haksız değildir; zira faşizm evvel ailede kök salar fakat sokakta yenilir. Roman karakterinin çocukluğundaki memnunluğu Angola’ya bir asker olarak gidene kadar devam eder. Sonrası zihinsel bir yıkım, ahlaki bir sorgulama ve daima keyifli vakitlerini arayan bir insanın zihninin gelgitleridir anlatılanlar. Bir askeri bu kadar yıkıma uğratan, sömürge savaşının yanlış olduğunun şuurunda olmasıdır. Antunes bunu yaparken misal savaş romanlarından farklı bir anlatım izler. Bir askerin travmasını, “onun şahsî hayatının” üzerine yerleştirip modüllü bir anlatıyla sunar okura. Bu biçimde metni güçlü bir postmodern anlatıya dönüştürür. Münasebetiyle kitapta kronolojik olmayan, alışıldık romanlardan farklı ve bu açıdan okumayı güçleştiren bir anlatı vardır. Bu zorluğun nedeni, anlatıcının sorgulamaları sonucunda hafızasının parçalanmasıdır. Zira romanın anlatıcısı öldürme buyruğu almış bir askerdir ancak tıpkı vakitte yaptığının yanlış olduğunu düşünür. Savaşa faşist bir idare ismine katıldığını bilecek kadar farkındadır her şeyin ancak karşı çıkmaya gücü yetmez. Hayatta kalmak için öldürür lakin bundan suçluluk duyar. Kendini suçlarken güçlüdür ancak buyrukları yerine getirmek zorunda olduğu için zayıftır. Çelişkilerin yavaş yavaş bir travmaya dönüşmesi de bu açıdan anlaşılırdır. Bu çelişkili ruh hali Portekiz’in 1926’dan başlayıp 1974’e kadar süren ve kanla beslenen zihninin anatomisidir birebir vakitte. Bir asker için hayatta kalmak dürtüsü her şeyin üzerindedir ama bu durum, savaşın bir saçmalık olduğunun ve kime hizmet ettiğinin sorgulanmayacağı manasına gelmez. “Kudurmuş köpekler değildik fakat bizi laboratuvar fareleri üzere kullanıp umursamayan ikiyüzlü Devlet için hiçbir şeydik.”(5)
Angola savaşı Karanfil Devrim’le sona erer. Bunda Angola halkının Portekiz‘in faşist idaresiyle yürüttüğü bağımsızlık savaşı kadar, savaş aksisi Portekizlilerin de hissesi çoktur. Diktatörlüğü de savaşı da bitiren bu karşılıklı iradedir.
‘Dünyanın Sonundaki Yer’ pek çok açıdan özel bir romandır ve hakkında yazılacak çok şey olacaktır. Kitap, bir askerin zihinsel buhranı olarak okunabileceği üzere zihni parçalanan Portekiz toplumunun özgürleşmesi, Angola halkının kimlik çabası, savaşın dehşetli yüzü, faşizm eleştirisi ve sömürgeciliğin ahlaksızlığı olarak da okunabilecek değerli bir metindir. Postmodern anlatısıyla düz bir çizgide ilerlemeyen kitap, okunmayı zorlaştırsa da anlatıcısının zihninin girdaplarında dolaşmak, sürüklenmek, vakit mefhumunu okuma mühletince unutmak okuruna keyif verebilir.
Dipnotlar
1. Batıda Yeni Bir Şey yok, Erich Maria Remarque, Oda Yayınları, Çev. Nurten Tunç, S. 53
2. Dünyanın Sonundaki Yer, Antonio Lobo Antunes, Monokl Yayınları, Çev. Duru Örs, S. 58
3. a.g.e. S. 82
4. Dünyanın Sonundaki Yer, Antonio Lobo Antunes, Monokl Yayınları, Çev. Duru Örs, S. 163
5. Dünyanın Sonundaki Yer, Antonio Lobo Antunes, Monokl Yayınları, Çev. Duru Örs, S. 115