Hemen her şartta ancak bilhassa kriz anlarında, insan hayatta kalmaya çabalıyor. Hatta kişi, bu uğurda daha evvel yapmadığı ve yapabileceğini hiç düşünmediği hareketlere girişebiliyor. Dahası, bazılarının propagandasını büyük bir gururla yaptığı ancak uygulamaya geldiğinde pek istekli görünmediği kahramanlığa yüz vermeyebiliyor.
Amaç hayatta kalmak olduğunda, idealize edilmiş her şey manasını yitirebiliyor; insan, yaşama coşkusunu yine kazanmak için zaferleri, ölmeyi, öldürmeyi, boş tebrik kelamlarını ve övgüyü bir kenara itebiliyor. Böylelikle savaşmaktan kaçıp hain damgası yerken insanları yaftalayanları bir çırpıda değersizleştirebiliyor ya da kendisinden öteki hiçbir şeyi önemsememe üzere bir bataklığa da sürüklenebiliyor.
Bir Antikahramanın Hatıra Defteri, Kornel Filipowicz, Çeviren: Sevinç Taluy Büyük, 80 s., Can Yayınları, 2024 Polonya edebiyatının değerli isimlerinden Kornel Filipowicz, Bir Antikahramanın Hatıra Defteri’nde tam olarak bu türlü bir öyküye imza atıyor. Romanın anlatıcısı, kahramanları ve ahlak telaffuzlarını hiçe sayarak yalnızca yaşamaya uğraşıyor. İkinci Dünya Savaşı’nın “siyah ve kızıl veba” ortasında kalmış ülkesinde, kahramanlar ve savaş yerine, ne olursa olsun hayatta kalmayı koyuyor.
‘SAVAŞ NEDEN HÂLÂ SÜRER Kİ?’
Filipowicz, olup biteni akıl mantık süzgecinden geçirerek İkinci Dünya Savaşı’nı karşılayan bir karakterle buluşturuyor bizi. Anlatıcı, eski bir asker olarak savaşın birinci günlerindeki işgale baktığında, hem Almanların hem de Polonyalıların üniforma ve postallarının kendisi için nasıl anlamsızlaştığını fark ediyor. Ona manasız gelen bir öbür şey ise savaş gittikçe şiddetlenirken günlük hayatın (demiryollarının çalışması, posta hizmetlerinin sürmesi, idari ünitelerin misyonunun başında olması, kilisedeki çeşitli merasimlerin aksamaması…) devam etmesi. Sonra oturup düşünüyor: “Ordular ordularla savaşır, üstelerinden gelip onları bozguna uğratır ve ülke, ülke olarak kalır, savaş hâlâ sürüyordur lakin akıbeti zati belirlenmiştir. Savaş neden hâlâ sürer ki?”
Etrafta fikir beyan edenlerin iddialarına nazaran en fazla bir yıl sürecek savaşta, Almanya ve müttefiklerinin yenilmesi kaçınılmaz. Anlatıcı çabucak herkesin savaş ve strateji uzmanı kesilmesine şaşırırken yürürlükten kaldırılan Polonya’da Naziler tarafından “Genel Hükümet” kuruluyor, kafelerde uzunluk gösteren “uzmanların” öngörüleri günden güne tarihe gömülüyor.
Dayanışma, yardımlaşma ve acıma üzere samimiyetsizliklerinden son derece rahatsızken savaşın yarattığı hiçlikten mi, yoksa şiddetten mi bilinmez, olur olmaz öfke patlamaları yaşayan anlatıcının başında sorular ve aksiyon planları var: “Kişisel güvenliğimi sağlama almak ve bana ilişkin olanları korumak için ne yapmak gerek? Yani bu odada kitaplarımın ve eşyalarımın ortasında yaşamak ve kalmak kâfi miydi? Üç aylık maaştan öbür bir birikimim yoktu. (…) Bizim o çok sağlam görünen ve güç kazanılan paramız, günden güne pahasını yitiriyordu ve yakında kâğıt modüllerinden diğer bir şey olmayacaktı. Para, ordu, hükümet ve bir vakitler bir bedeli olan ve bir mana söz eden beşerler birebir yazgıyla karşılaşmamış mıydı?”
Öğrendiklerinin savaş yüzünden anlamsız hâle gelip gelmeyeceğini düşünen ve hiç kimse olup olmayacağını merak eden anlatıcı, etrafındaki insanlardan süratle farklı düşüyor. Zihnini meşgul eden kahramanlık ve anlamsızlık problemini derinleştiriyor: “Savaş ülkemi korumak zorunda olan orduyu ve beni yendi. Ülke galipler tarafından ele geçirildi. Ben kaybedenlerin tarafına aitim ve artık ülkeyi yönetenlere boyun eğmek zorundayım. Hâlâ direnmek isteyen çılgınlar olacağına kuşku yok. Birçok yok olacak ve doğal kahramanlıkları da onlarla birlikte yok olacak. Savaştan sağ çıkabilmeyi başaran o birkaç ‘kahraman’ın kahramanlığı yakında unutulacak. (…) Öldükten sonra gelecek bir şan elde etmek için katiyen mevt riskine girme dileği duymuyorum…”
İyi yaşamak ve düzgün biri olmak isteyen anlatıcı, ne ortalıktaki söylentilere kulak asıyor ne de hayatından ve sıhhatinden öteki bir şey düşünüyor. Üstelik zulme uğrayanlarla ve onu kabullenenlerle rastgele bir dayanışmaya da yanaşmıyor. Yenileceğini düşündüğü Almanların işgali altında, onlar için çalışanlarla (ya da çalışmak zorunda bırakılanlarla), tedavi edilemez iyimserlerle ve çeşitli kıssalarla kendini birer kahraman üzere gösterenlerle karşılaştıkça öfkesi katlanıyor.
‘BEN MEFKURELERİN ÜZERİNDEYİM’
Sadece Polonyalı iyimserler değil, savaşı kaybedeceklerini akıllarından bile geçirmeyen kibirli Alman askerleri de anlatıcıyı zahmetten çıkarıyor. Ancak bu iki kümeye karşı kayıtsız kalıyor. Daha doğrusu, onlara karşı hiçbir şey hissetmiyor. Zihninde ise en az dışarıdaki savaş kadar yüksek şiddette bir öfke var: “Almanların ya da aslında bu savaşa katılanların tümünün uğradığı kayıplardan değil, aptallıklarından ötürü acı çektim. Tabir yerindeyse vaktin ötesine sürüklenen tüm savaşların öyküsü bir kere daha tekrarlanıyordu, tüm bu savaşların sonuçlanması gereken vaktin ötesine geçiyordu.”
Almanların Polonyalı, Polonyalıların ise Alman olarak gördüğü anlatıcı, her ikisini de kesin biçimde reddediyor. Kendini Alman ve Polonyalı hissetmeyerek yaşamaya uğraşıyor ve “ahlaki” lakırdıları da yeraltı direniş örgütlerini de umursamıyor.
Günlerini güçlü bir can sorunuyla, etrafındaki insanların samimiyetsizliğini gözlemleyerek geçiren, yalnızlığına ve eskisi üzere sağlıklı vakitlere ulaşmak için sabırsızlanırken rutinden sıtkı sıyrılan anlatıcı, Rusların ve Almanların mengeneye aldığı Polonya’da savaşın hırgüründen mümkün olduğunca uzak durmaya çabalıyor; kitap okuyor, kendini kırlara atıyor, ırmak kıyısındaki kalabalığı izliyor.
Anlatıcının savaş karşısındaki şaşkınlığı, düşman askerlerinin estirdiği sert rüzgâr sırasında da devam ediyor. Hatta gözaltına alındığında bile… Bu sakinlik ona “Ben Almanım” dedirtecek ve özgür bırakılmasını isteyecek raddede ölçüsüz hâle geliyor.
Anlamsızlık girdabına kapılmış anlatıcı, 1945’in bahar aylarında cevabını bulamadığı bir soruyla yüzleşiyor: “Almanların kaybettiği bu savaş neden devam ediyor?” Almanlarla işbirliği yapma suçlamasıyla bu kere Polonyalılar tarafından gözaltına alınıp sorgulanması, onun için de savaşın şimdi bitmediğinin bir göstergesi oluyor. Gözaltı ve sorgu, anlatıcının ne yapmaya çalıştığını da açığa çıkarıyor: “Ben zayıf bir insandım, sıhhatim güzel değildi, gözlerim görmezdi, elim silah tutmazdı. Bu nedenle şayet Almanlarla bir temasım olduysa da bu Polonyalılara ziyan vermek için değil, bilakis onlara yardım etmek içindi. (…) Ben mefkurelerin üzerindeyim, her türlü idealist üzere tereddüte ya da baş karışıklığına yer vermiyorum, vatanseverlerin vicdanına sahip değilim. Ben hepsinden üstünüm. Zira hiçbir inancım yok.”
Öldürmenin ve ölmenin, ölmek ya da öldürmek için savaşmanın manasız olduğunu düşünen anlatıcı, “kahramanlar yoktur” derken kıymet verdiği şeyi açık seçik gösteriyor. Öldürüp ölürken “kahramanlaşmanın” rastgele ahlaki bir unsurla açıklanamayacağını da…
Filipowicz’in yarattığı karakter, hem tutumuyla hem de rastladığı ucuz kahramanlara kuşkulu bakışıyla çıkıyor karşımıza. Hayatta kalma isteği ve düzgün yaşama isteği da eforu. O hâlde sormak gerek; bu karakter bir antikahraman mı, yoksa savaş ve işgal karşısındaki edilgenliğiyle olup bitene kayıtsız kalan, 1930 ve 1940’ların o meşhur “sıradan” insanlarından biri mi?