* Mahfi Eğilmez
En çok karşılaştığımız sorulardan birisi “madem iktisat âlâ durumda değil, dolar kuru nasıl oluyor da yükselmiyor?” ya da “dolar kuru üst gitmesin diye baskılanıyor mu?” formundaki sorular.
Bu mevzuyu birkaç kere yazdım bir defa de tam bu çerçeve içinde anlatmaya çalışayım.
Her şeyden evvel dolar kurunu üst gitmesin diye en azından bir yıldır baskılayan yok. Hatta tam bilakis vakit zaman aşağıya gitmesin diye uğraşıyor Merkez Bankası. Bu dediklerimi daha anlaşılır hale getirmek için evvel faiz sıkıntısının geçmişini anlatmam gerekiyor.
2021 yılında enflasyon yüzde 19, Merkez Bankası siyaset faizi de yüzde 19 iken “faiz sebep enflasyon sonuçtur” yaklaşımı eşliğinde Merkez Bankası faizi indirmeye başladı. Daha birinci günden bunun çok yanlış bir uygulama olduğunu ortalarında benim de bulunduğum iktisatçılar lisana getirdiler. Ne yazık ki bu yanlış uygulamayı destekleyen iktisatçılar da azımsanmayacak sayıdaydı. Halbuki o gün faizi 2 – 3 puan artırsalar ve yapısal ıslahatlara başlasalardı Türkiye bugün değişik bir yerde olacaktı. Faizin bir puan indirildiği birinci ayda pek bir şey olmadı, piyasalar fazlaca reaksiyon vermedi. Bu durum hükümeti indirimlere devam konusunda cesaretlendirdi. İndirim, sonraki aylarda devam ettikçe beşerler, bunun kalıcı bir yanlışa dönüştüğünü anladılar ve kendilerini korumak için döviz alımına yöneldiler. Dolarizasyon oranı süratle yükselmeye başladı.
Kurlarda yaşanan yükselme, üretim girdilerinin değerli bir kısmını ithal eden iktisatta üretim maliyetlerinin ve giderek enflasyonun yükselmesinin de yolunu açtı. Aslında yükselme eğiliminde olan enflasyon giderek daha süratli yükselir oldu. Bu gidişattan hükümet telaşa kapıldı lakin faizi düşürmekten vazgeçip tekrar artıracak yerde faizi düşürmeye devam ederken bir yandan da kur muhafazalı mevduat (KKM) diye bir uygulama başlattı. Bu uygulama, kur garantisi vermenin bir yoluydu. Böylelikle “iki yanlış bir hakikat etmez” atasözünü yazmış bir ülkenin çocukları olarak bir yanlışı diğer bir yanlışla düzeltmek üzere bir uygulama içine girdiler. Bu uygulamayla birlikte döviz kurlarında bir sakinleşme ortaya çıktı. Ne var ki enflasyon, faizin çok düşük kalması sonucu yükselmesini sürdürdü ve yüzde 80’lere geldi.
KKM uygulaması evvelce bütçeden önemli ödemelere yol açtı. 2023 yılında iktisat idaresi değişti ve yeni gelenler bu yanlış uygulamayı düzeltmek üzere Merkez Bankası siyaset faizini yavaş yavaş yüzde 50’ye kadar yükseltirken bir yandan da KKM felaketinden kurtulmanın adımlarını atmaya başladılar. Bunlar, aslında ürkmüş olan piyasayı daha da ürkütmemek için yavaş atılması gereken adımlardı. O nedenle de vakte yayıldı. 2023 yılında Merkez Bankası KKM operasyonu nedeniyle 818 milyar lira net ziyana uğradı. Böylelikle Hazine’ye de kâr devredemedi ve Hazine’nin bütçe açığı için alamadığı kâr hissesi kadar daha fazla borçlanmaya gitmesi kelam konusu oldu.
Ekonomide olağana dönüş olarak isimlendirilen bu operasyonla birlikte Türkiye’ye döviz girişi başladı. Bu giriş bir yabancı sermaye yatırımı emeliyle gelen dövizlerin girişi değildi, büsbütün yüksek faizden yararlanmak için gelen dövizlerdi. Türk yatırımcılar da tıpkı faizden yararlanmak için KKM’den dönen paralarını ya da banka hesaplarında, kasalarında, konutlarındaki kasalarda duran dövizlerini bozdurup Türk Lirası mevduat hesaplarına geçtiler. Bu halde gelen ve bozdurulan dövizler piyasada bir döviz bolluğu yaratı. Bol olan şeyin fiyatı düşeceği için bollaşan dövizin de kuru düşmeye başladı. Bu defa Merkez Bankası, ihracatının mağdur olmasını önlemek için piyasadan döviz satın alarak kurun düşmesini engellemeye çalıştı.
Bu formda bozdurulan dövizler, ödünç olarak ya da süreksiz olarak gelmiş olsa da, Merkez bankasının rezervlerinin artmasını sağladı.
Bu basamakta enflasyonla faizin aşağı üst birebir seviyede olduğu bir ortamda faizin nasıl olup da yatırımcıyı Türk Lirası mevduat yapmaya yönelttiğini de kısaca anlatayım. Bankalar, Türk Lirası mevduata yüzde 40 dolayında net (vergi sonrası) faiz veriyordu ve kur da sabitleşme eğilimine girmişti. Bir öteki sözle Türkiye’de enflasyon yüzde 40’ın üzerinde, mevduat faizi net olarak yüzde 40, kur da 1 dolar = 35 Türk Lirası dolayındaydı ve pek değişmiyordu. Bu durumda 100 bin dolarını bozduran kişinin eline 3.500.000 lira geçiyordu. Bu meblağı yüzde 40 net faiz ve bir yıl vadeyle bankaya yatıran bu kişi yılsonunda parasını 4.900.000 liraya çıkarıyor ve kur değişmediği sürece bu parayla 140.000 dolar alabiliyordu. Kur, 35’den 45’e bile yükselse 8.900 dolar yararlı çıkıyordu. Bu matematiğin sırrı enflasyonun ve münasebetiyle faizin yüksek olmasına karşılık kurun sabit (ya da sabite yakın) seviyede kalabilmesidir.
Bu anlattığım düzenek nedeniyle yabancı fonlar, yurt dışından çok düşük faizle dolar borçlanarak Türkiye’ye getirip Türk Lirası mevduat yapıyorlar (carry trade) ve dünyanın hiçbir yerinde kazanamayacakları yüzde 40 oranında dolar faizi elde ediyorlar. Dolar hesabı bulunan Türkler de birebir işi yapıp dolarlarını bozdurup Türk Lirası mevduat açıyor ya da tahvil alıyorlar. Vade sonunda tekrar dolara döndüklerinde dolar cinsinden yüzde 40 faiz elde etmiş oluyorlar. Meğer dolarlarını dolar mevduatı olarak tutsalar bankalar binde 1 faizi güç veriyor.
Ekonominin bu formda dolaylı yoldan da olsa dövize dünyanın en yüksek faizini ödemesi sürdürülebilir bir uygulama olamayacağı için ben Merkez Bankası’nın enflasyonda baz tesiriyle de olsa yaşanan düşüşlere paralel olarak faiz düşürmeye başlamasını önermiştim. Merkez Bankası (tabii ki ben önerdiğim için değil) enflasyondaki düşüşe paralel olarak faiz indirimi yapmaya başladı. Böylelikle en azından yakın geçmişte yapılan, bence iktisat siyaseti tarihinin en büyük iki kusurunun (ilki enflasyon yükselirken faizi düşürmek, ikincisi KKM uygulaması) yarattığı maliyeti düşürmeye çalışıyor.
Bu yazı Mahfi Eğilmez’in ferdî blogundan alınmıştır